خانه ها
شهر میبد به خاطر پیشینه کهن استقرار و شهرنشینی، دارای گونه های متنوع مسکن با جایگاه خاص و تاریخی و معماری می باشد.
قدیمی ترین نمونه خانه‌هایی که پلان و حجم آنها سالم و بکر باقی مانده متعلق به قرن هشتم هجری قمری است. ویژگی معماری مسکن در این دوره حجمی فشرده با هیاتی کوچک و ایوان رفیع در جبهه جنوبی است که نقش بادگیر را هم ایفا می‌کند. در جبهه شمالی و شرقی و غربی نیز فضای ایوان مانند، در مقیاسی کوچکتر نسبت به ایوان اصلی، وجود دارد که اتاق پشت ایوان جنوبی اغلب دارای تزئینات و مقرنس های پرکار است و دسترسی به آن از طریق همان ایوان صورت می‌پذیرد.
گونه های متنوع معماری در خانه های میبد تحت تاثیر عواملی چون اقلیم و شیب زمین، دسترسی به آب قنات و توان مالی صاحب آن به وجود آمده است. ساخت حیاط در مرکز و اتاق ها در پیرامون آن و به اصطلاح درونگرایی، عنصر اصلی و ثابت معماری کلیه خانه‌هاست.
دو جبهه شمالی و جنوبی مناسب ترین جهت برای ساخت و ساز است. جبهه شمالی یا “پهنا” رو به آفتاب زمستان و محل نشیمن زمستانی خانواده است. در جبهه جنوبی یا “نسر” که پشت به آفتاب قرار دارد اصولاً ایوانی با طاق بلند و بادگیر جا می گیرد که محل نشیمن خانواده در فصل تابستان است.
بادگیرهای میبد (به جز چند مورد) همگی یک طرفه بوده و رو به سوی شمال دارند زیرا اکثر بادهای منطقه پر گرد و غبار و گرم و خشک می باشند به جز باد شمال که به باد اصفهانی شهرت دارد؛ بادی خنک، مرطوب و مطلوب بوده و توسط بادگیرها که در جبهه جنوبی (پشت صفه) قرار دارند جذب و به داخل فضا کشیده می‌شوند. جهت گیریِ بادگیرِ تمامی خانه ها به سمت شمال باعث شده کل شهر میبد چشم اندازی متفاوت داشته باشد به این شکل که منظر شمالی شهر با منظر جنوبی و شرقی و غربی متفاوت است. جبهه غربی یا بهار نشین درصد کمتری از ساخت و ساز را به خود اختصاص می دهد و اتاق های درجه دوم در آن ایجاد میگردد. جبهه شرقی نامناسب ترین جبهه برای فضاسازی است زیرا آفتاب گرم بعد از ظهر تابستان و سایه سرد صبح زمستان امکان زندگی در این جبهه را مشکل می‌سازد. در خانه های میبد این بخش بیشتر به فضای خدماتی و سرویس ها و انبار و طویله متعلق است. در میان حیاط مرکزی وجود حوض و باغچه در ایجاد رطوبت و تعدیل خشکی هوای گرم کویر بسیار موثر است. خانه هایی که در نقاط مرتفع شهر قرار دارند و آب قنات در عمق بسیار زیاد از زیر آنها عبور می کند اغلب کوچک و محقر بوده و به طبقات پایینتر اجتماعی تعلق دارد. در این خانه ها امکان دسترسی مستقل به آب وجود ندارد و از طریق راه پله ای که گاه تا عمق ۲۰ متری پایین می رود میسر می گردد. در قسمت های کم ارتفاع تر گونه ای دیگری از خانه ها به نام خانه های گودال باغچه ای وجود دارد که در این نمونه ها حیات دیگری درون حیاط مرکزی ایجاد می گردد که سطح کف آن از سطح حیاط اصلی و کوچک گاه تا ۶ متر گودال تر است. میزان عمق باغچه گودال بستگی به عمق قناتی دارد که در زیر خانه جاری است هرچه آب در عمق بیشتری جریان داشته باشد باغچه گودال گودتر است.
خانه-باغ ها
خانه-باغ ها که در محله های مسطح و هموار شهر قرار دارند و متعلق به بزرگان و اشراف بوده اند، ترکیبی از کنار هم قرار گرفتن یک خانه به یک باغ هستند. وجود این خانه باغ‌ها معلول جریان آب قنات در سطح زمین های هموار است.
در این بخش ها امکان دسترسی به آب و ایجاد باغ و خانه های عظیم فراهم بوده است. خانه “برونی” از نمونه های باقیمانده متعلق به دوره ایلخانی است که به سبب نام خاندان مالک آن (برهانی) به این نام شهرت دارد و یکی از آثار قدیمی میبد می باشد که در بیرونه بیده در کوچه تودیه در کنار بازار قدیم قرار گرفته است. می‌توان گفت که اوج رونق این مکان در حدود ۷۵۰ هجری قمری، همزمان با حکومت آل مظفر در یزد بوده است. از ویژگی های بارز خانه برونی تزیینات خاص گلی در ایوان جنوبی آن است. پژوهش ها نشان می دهد که برخی از فضاهای خانه در دوره‌های بعد به آن اضافه شده و حداقل سه دوره تعمیرات در ایوان اصلی آن قابل تشخیص است. گرچه خانه های مشابه این اثر در منطقه یزد و میبد وجود دارد اما خانه برونی به دلیل وجود تزئینات نفیس و خاص گِلی اهمیت بسزایی دارد. تقسیم بندی تزئینات ایوان اصلی و نقش برجسته های گِای آن (که به شیوه نقوش ساده شده دوره مغول اجرا شده)، مقرنس اتاق چلیپایی پشت ایوان و کفسازی با ترکیب آجر و کاشی در این فضا بدان تَشَخُصی ویژه بخشیده است. خانه “امین” که متعلق به سید علی امامی امین الرعایایی میبد می باشد در کنار بازار به در محله بالای میبد مرکزی قرار دارد و از نمونه خانه های گودال باغچه ای است که در هر چهار سمت آن ساخت و ساز وجود دارد. ایوان جبهه جنوبی و بادگیر پشت آن و اتاق های سه دری در جبهه شمالی و شرقی و غربی، اصول معماری این اقلیم در خانه حاکم است. در دو سمت شمال به جنوب گودال باغچه ایوانی در دل زمین حفر شده که با وجود حوض وسط باغچه و درختان پیرامون آن در تابستان تفته ی کویر فضای خنک و دلنشینی ایجاد کرده است. به علت شغل امین الرعایا و ارتباط گستر رده با افراد محله و شهر ۲ اتاق، یکی روی هشتی و دیگری در کنار آن در سمت شرق خانه در طبقه دوم ایجاد شده که به وسیله راه پله جداگانه از هشتی امکان دسترسی به آنها وجود دارد؛ بدین ترتیب نامحرمان امکان ورود به حیاط خصوصی و حریم محرمانه خانه را نداشتند. اتاق‌های طبقه دوم از طریق پنجره با فضای کوچه در ارتباط هستند. خانه سالار که نمونه خانه های اربابی است در محله باغ شاهی قرار دارد. کشیدگی در جهت شمال-جنوب، ساخت و ساز چهار طرفه، باغی در سمت شرق، حیاطی با ابعاد بزرگ و جریان آب قنات از میان حیاط و درون باغ، پنجره هایی با نقش ترمه، ویژگی‌هایی است که این خانه را برای زندگی میرزا آقا سالار (از اربابان میبد) درخور و شایسته نموده است. با ایجاد باغی در سمت شرق، این جبهه تبدیل به فضایی دلچسب شده است؛ جبهه ای که از یک سو رو به سمت حیاط مرکزی و از سوی دیگر رو به سوی باغ انار دارد. خانه سالار در سال ۱۳۹۷ توسط استانداری وقت یزد خریداری و به پایگاه پژوهشی میبد واگذار گردید که پس از مرمت به محل استقرار این پایگاه تغییر کاربری داده است.
