سامانه کاروانی میبد، یک مجموعه معماری کهن است که کارکرد اصلی آن تامین رفاه کاروانیان، خدمات سفر و گردشگری، راهداری و نیز انجام مبادلات پستی و ارتباطی قدیم بوده است. مجموعه در مسیر شاهراه باستانی ری-کرمان و پشت دروازه غربی شارستان قدیم میبد شکل گرفته و از دوره‌های دور تاریخی تا ۵۰ سال پیش کارکرد پررونقی داشته است. این مجموعه در واقع یک ایستگاه بزرگ کاروانی در مسیر معبر شرقی-غربی ایران بوده است که از میبد از سوی جنوب به یزد و کرمان و از شرق به سیستان و ماوراءالنهر و از شمال به عقدا و نایین و اصفهان و ری و از سوی غرب تا تیسفون و بین النهرین می‌رسیده است. این راه علاوه بر اینکه معبر دیرین نظامی و بازرگانی منطقه بوده است پس از اسلام مسیر عمده رفت و آمد های زیارتی مکه و حجاز و نیز عتبات کربلا و نجف گردید چنانکه تا همین اواخر با نام راه کربلا خوانده می شد و راهی پر رفت و آمد بود. در این ایستگاه کاروانی طی سده ها و سالیان گذشته بر پایه نیازها، عناصر متعددی با کارکردهای ویژه پدید آمده که هر یک به نوعی در پایداری این سامانه موثر بودند و عبارتند از:
- سرچشمه و بخش گاه قنات
- برج و بارو و دروازه شارستان
- کاروانسرا
- آب انبار
- چاپارخانه
- یخچال خشتی
- گورستان
سرچشمه و بخش گاه آب قنات
برای کاروان هایی که از پهنه بیابان می رسیدند آب نخستین و مهمترین نیاز بوده است و سامان دهندگان راه‌ها ناگزیر بوده‌اند به هر طریق ممکن آب مورد نیاز منزل های کاروانی را تامین کنند و یا ایستگاه ها را در آب گاه های پایدار بنا سازند با این حساب به وجود سرچشمه کاریز خوش آب کثنوا عنصر اصلی و اولیه تشکیل این سامانه های کاروانی در این نقطه بوده است. بخش گاه آب در این نقطه، آب قنات را رشته ای به شارستان و رشته ای به کشتزارهای بیرون شهر هدایت می کرده است.
برج و بارو و دروازه شارستان
بخشی از برج و بارو و خندق ها و نیز در حوزه غربی شارستان قدیم میبد، درست در ضلع شرقی ایستگاه کاروانی و چسبیده به آن دیده می‌شود. این همسایگی بسیار نزدیک با شهر و امکان برخورداری های گوناگون از آن در دنیای پر بیم و هراس قدیم، موقعیتی بسیار ویژه برای این ایستگاه به شمار می آورده است.
کاروانسرا (رباط)
این کاروانسرا که گویا بر جایگاه ربات قدیمی تری ساخته شده، از جمله بناهای سبک صفوی و یکی از کاملترین کاروانسرا های بین راهی به شمار می رود. این کاروانسرای چهار ایوانی با آجر ساخته شده و به لحاظ برخورداری از فضای متنوع و تجهیزات ایمنی قدیم و جریان همیشگی آب و به جهات بهداشتی یکی از رباط های کم نظیر منطقه بوده است. ساختمان کاروانسرا شامل ساباط (با پوشش یزدی بندی)، ایوان های بیرونی، هشتی ورودی حیاط مرکزی، حوضخانه و مهتابی، ۴ هشتی زیبا، فضاهای سرپوشیده شرقی-غربی و روی هم ۱۰۰ ایوان اتاق و اجاق برای استفاده کاروانیان بوده است.
